İran ve Afganistan ortasında son vakitlerde yaşanan tansiyon, kelamlı tartışmalar ve buna eşlik eden saha çatışmalarıyla kendini gösterdi. Taliban güçleri ile İran askerleri ortasında yaşanan çatışmalar dünya tarafından yakında takip edildi.
Zaten politik olarak iki zıt kutupta yer alan İran ile Afganistan, yaşanan meseleleri “nasıl çözecek” sorusu ehemmiyet kazandı. Pekala, sorun neden kaynaklanıyor?
Sorunun kökeni nedir?
İki komşu ülke ortasında yaşanan sorun, milletlerarası gündemi de sık sık meşgul eden ve birçok komşu ortasında var olan hudut aşan sular konusundan kaynaklanıyor. Global ısınmayla kuraklığın artması ve yağışların azalması aslında su yoksulu ülkelerde hudut aşan sular konusunu daha da kıymetli hale getirdi.
Örneğin tarımın büyük bir kısmının yapıldığı Mısır’da Nil Deltası’nın susuz kalma ihtimali, savaşı konuşulur kıldı. Etiyopya’nın Nil Irmağı üzerine inşa ettiği Rönesans Barajı, yıllardır Afrika’nın en büyük gündemi. İki ülke ortasında sıcak çatışmaya da varabilecek, tahlili güç bir bahis.
İşte, Kabil ile Tahran ortasındaki sorunun ana kaynağı da Afganistan’dan doğup İran’dan denize dökülen ırmaklar…
Esasen Afganistan ile İran ortasında bulunan Hilmend Su Yolu üzerindeki su sorunu 1973’te varılan mutabakatla tahlile kavuştu.
Anlaşmaya nazaran, Afganistan su yolundan İran’a “normal koşullarda” saniyede 26 metreküp su vermeyi taahhüt etmişti. Bunun 22 metreküpü, “İran’ın su hakkı” olarak tanımlanırken, 4 metreküpü ise Afganistan’ın İran’a yönelik “iyi niyet göstergesi” olarak belirlenmişti fakat mutabakatta yer alan “normal koşullar” sözü suyun azaldığı ya da kuraklığın yaşandığı periyotları kapsamıyor.
Ancak altyapı yetersizliği nedeniyle sahip olduğu suyun yalnızca yüzde 30’unu kullanabilen Afganistan’da, bilhassa 2014’te Eşref Gani’nin cumhurbaşkanı olmasıyla birlikte ağır bir baraj inşası sürecine girildi.
Bu çerçevede Afganistan’ın İran hududundaki Herat, Helmend, Nirmruz ve Farah vilayetleri hudutları içinde kalan bölgede, 20’ye yakın baraj yapılması planlandı.
Dünyadaki en kurak ülkelerden biri olan İran’ın doğu bölgesindeki birçok yerleşim, su gereksinimini büyük ölçüde Afganistan’dan topraklarına akan ırmaklardan karşılıyor. Hal bu türlü olunca, Kabil idaresinin bölgede başlattığı baraj projeleri Tahran’ı rahatsız ediyor.
İran, Afganistan’ı tekraren taahhütlerinden vazgeçmekle ve ırmağın akış tarafını değiştirmekle suçladı.
Kajaki Barajı ve Kemal Han Barajı’nın inşası ırmaktan su düzeyinin düşmesine yol açtı. Irmağın Afgan toprakları içinde sellere şahit olduğu mevsimlerde bile su İran’a ulaşmadı.
Eski Afganistan Cumhurbaşkanı Eşref Gani, Kemal Han Barajı’nın açılışında, Helmend Irmağı’nın yıllar boyunca Afganistan’dan çıktığını, bugün idaresinin Afganların elinde olduğunu ve İran ile petrol karşılığında su alışverişi yapacağını vurguladı.
İran, eski Cumhurbaşkanı Hasan Manevî o devir Eşref Gani’nin açıklamalarını protesto etti ve Helmend Irmağı sularından hissesine düşeni alma hakkını savundu.
1998-2001 yılları ortasında da bölgede meydana gelen şiddetli kuraklık devrinde Taliban Helmand ırmağını kapatmış ve bu durum İran’ın Sistan-Beluçistan bölgesini önemli biçimde etkilemişti.
Bölgedeki ziraî faaliyetler neredeyse yok olmanın eşiğine gelirken yüzbinlerce insan bölgeden göç etmek zorunda kalmıştı. İran mevzuyu BM’ye taşımış, birebir vakitte hudut bölgesinde ivedilikle barajlar inşa ederek tedbirler almaya çalışmıştı.
“Taliban ile İran ortasında laf dalaşı”
Son vakitlerde ise, İran’ın Belucistan bölgesi su kıtlığı ile karşı karşıya.
Helmend Irmağı’nın döküldüğü Hâmun Gölü’nün kuruması, bölgede hayatı tehdit eden en değerli öge. İranlılar gölün kurumasının nedenini Helmend Irmağı üzerine inşa edilen barajlar olduğunu düşünüyor.
Öyle ki, İranlılar, protesto şovlarında yetkililerinden, İran’ın su hissesinin ülkenin topraklarına ulaşmasını sağlamalarını istiyor.
İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi de bu bahiste Taliban’ı açıkça tehdit etmekten geri durmadı.
“Afganistan yöneticilerine, taleplerimizi olağan bir formda ele almamalarını söylüyorum. Bizimle önemli bir halde bağlantıya geçmeleri gerekiyor. Afganistan’daki yetkililer ve yöneticileri Sistan ve Belucistan bölgesindeki vatandaşların taleplerini süratle karşılamaları konusunda uyarıyorum.”
İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Buyruk Abdullahiyan ise “Anlaşmaya nazaran, bu İran’ın doğal hakkıdır. Gerekirse de İran ile bu mevzuda işbirliği yapmayan Afganistan idaresinin bir bölümü için bu mevzuda baskı araçları kullanılacaktır” diye konuştu.
Afganistan’dan ise İran’a karşılıklar gecikmedi.
Taliban Sözcüsü Zabihullah Mücahid, Afganistan ile İran ortasında 1973’te imzalanan Hilmend Irmağı üzerindeki su meselesini o devir tahlile kavuşturan mutabakata ve mutabakattan doğan taahhütlerin uygulanmasına bağlı olduklarını aktardı.
Afganistan’da son devirde şiddetli formda tesirini gösteren kuraklık nedeniyle Hilmend Irmağı’nda su düzeyinin önemli oranda düştüğünü ve ırmakta kâfi ölçüde suyun bulunmadığını vurgulayan Mücahid, mutabakattan doğan taahhütlerin kâfi su ölçüsü olması halinde uygulanabileceğini kaydetti.
Taliban Sözcüsü, Afganistan’ın İran sonundaki Nimruz vilayetinde bulunan Kemal Han Barajı’nda dahi su bulunmadığının altını çizdi.
“Kajeki Barajı’ndaki su hür bırakılırsa oraya (Kemal Han Barajı) ulaşamayacak. Bu nedenle, İran tarafının bu gerçekleri idrak etmesi gerekiyor. Bu türlü bir durumda, İran’ın su konusunda tekrar eden talebi ve medya organlarındaki uygun olmayan açıklamalarını ziyanlı buluyoruz. Şayet gerçekler doğru dürüst ele alınmazsa ve bu cins açıklamalar yapılırsa iki ülke ortasındaki siyasi iklim ziyan görebilir. Bu da hiçbir tarafın faydasına değildir ve tekrar etmemelidir.”
Afganistan’ın üst seviye askeri başkanlarından biri de bir ırmak kenarına giderek plastik bir kap doldururken İran Cumhurbaşkanına seslendi.
“Bu suyu al ve tehdit etmeyi bırak. Bizi bundan daha fazla tehdit etme. Senden korkuyoruz.”
Saha çatışmaları
İki ülke yetkilileri ortasında su konusunda yaşanan gerginlik alana da yansıdı. Birinci evvel her iki ülkenin de sona asker sevk ettiğine dair manzaralar basına yansıdı.
İki İran hudut muhafızı Taliban askerleriyle çatışma sonucunda hayatını kaybetti.
Bu olay üzerine hem İran hem de Afganistan’dan yüksek dozlu iletiler gelmeye başladı.
Taliban hükümetinin önde gelen isimlerinden Nasır Bedri olarak bilinen Abdulhamid Horasani, bir görüntü yayımladı ve “Taliban askerlerinin ABD’lilere karşı yürütülen uğraştan daha büyük bir coşkuyla savaşacaklarını” söyledi.
Bir hafta sonra ise hudutta tekrar çatışma çıktı.
İran, çatışmaların Taliban ögelerinin İran topraklarına sızmaya çalışmasından kaynaklandığını argüman etti.
Ayrıca, yayımlanan imajlar Taliban üyelerinin İran tarafında bulunan hudut karakollarına ağır silahlarla ateş ettiğini gösteriyordu.
27 Mayıs’ta da İran-Afganistan hududunda şiddetli çatışmalar ve ağır silah sesleri duyuldu. İran’ın Belucistan hudut güvenlik ünitesi, “tanımlanamayan silahlı kişilerin” Afganistan’dan İran’a girmek için plan yaptıklarını ve bu durumun çatışmalara yol açtığını duyurdu.
